ساعت با فرم نوین 24 ساعتی، حداقل از قرن پانزدهم مورد استفاده بوده است؛ حدود شش قرن قبل از میلاد، بابلی‌ها "در عصر امپراطوری دوم"، چند مورد ابداعی از خود به جای گذاشته‌اند که امروزه نیز مورد استفاده کلیه کشور‌هاست.
مرسوم داشتن هفت روز هفته و تعیین عدد پایه 60 برای ساعت، از یادگارهای بابلی‌ها به‌شمار می‌رود. بابلی‌ها عقیده داشتند چون عدد 60 به اعداد 1، 2، 3، 5، 6، 10، 15، 20، 30 قابل تقسیم است. لذا، این عدد را پایه در نظر گرفته و مبنای تقسیم‌بندی ساعت قرار دادند. همچنین تقسیم‌بندی دایره به 360 درجه "مضربی از 60" از کارهای بابلی‌ها می‌باشد.
انواع ساعات ابتدائی
بد نیست بدانیم که در گذشته بشر برای دانستن وقت و ایام، با توجه به تجربه و دانش زمانه، ساعت‌هائی را اختراع کرده و مورد استفاده قرار داده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از:
ساعت سایه‌ای: مصریان قدیم ساعتی ساختند که به آن ساعت سایه‌ای می‌گفتند. این ساعت به‌گونه‌ای بود که سایه‌ی قطعه‌ای چوب عمودی برروی یک قطعه چوب افقی می‌افتاد و زمان را با آن اندازه می‌گرفتند.
ساعت آبی: ساعت آبی نیز توسط مصریان اختراع شد. در این نوع ساعت، از جریان یک نواخت آب استفاده می‌شده، به این ترتیب که داخل ظرف مدرج سوراخ‌دار را با آب پر می‌کردند، آب قطره قطره از سوراخ کوچک می‌چکید و با توجه به مقدار آب خروجی، زمان تا حدودی معلوم می‌شده است.
نمونه ساعت آبی
ساعت آفتابی: در ساعت خورشیدی، میله‌ای عمودی بر سطح افقی نصب و با اندازه‌گیری سایه‌ی آن میله، زمان معلوم می‌شده است.
ساعت شنی یا ماسه‌ای: از دو حباب شیشه‌ای چسبیده به هم تشکیل می‌شد که میان آن، سوراخ باریکی برای رد شدن شن یا ماسه تعبیه می‌کردند تا شن‌ها به‌تدریج از حباب بالا به حباب پایین جمع شود. بعد ظرف را وارونه می‌کردند و همان عمل تکرار می‌شد. با معلوم شدن تعداد دفعات جابه‌جا شده، شن‌ها در حباب‌ها، حدود تقریبی زمان مشخص می‌گردید.
نمونه ساعت شنی
ساعت شمعی: در این نوع ساعت، بدنه شمع مدرج می‌شد و با سوختن شمع و کوتاه شدن آن، زمان را محاسبه می‌کردند.
انواع جدیدتر ساعت
با پیشرفت علم و دانش بشری، به‌تدریج ساعت‌های دقیق‌تر مکانیکی، وزنه‌ای، فنردار، برقی، باطری‌دار و کامپیوتری جای ساعت‌های آبی، آفتابی و ماسه‌ای را گرفتند. به‌خصوص از زمان استفاده‌ی انسان از فنر، جهت راه انداختن چرخ‌های دندانه‌دار، که به ساعت شمار و دقیقه و حتی ثانیه شمار متصل هستند، سنجش دقیق زمان برای همه به‌طور ساده امکان‌پذیر گردید. در اوایل قرن شانزدهم اولین ساعت مچی آهنی، که به نسبت زمخت بوده، توسط یک نفر آلمانی ساخته شد. بعدها در اواخر قرن هجدهم، با استفاده از فنر و چرخ دنده‌های بسیارکوچک، امکان ساختن ساعت‌های مچی ظریف به‌وجود آمد، به‌طوری که اولین ساعت‌های مچی شبیه ساعت‌های امروزی، در کشور سوئیس "از سال‌های 1790 به بعد" ساخته شد.
بین سال‌های 1865 تا 1868 بزرگ‌ترین، حجیم‌ترین و جسیم‌ترین ساعت دیواری جهان، در "کلیسای سن پیر" در فرانسه نصب گردید. ارتفاع ساعت 1/12 متر، عرض آن 09/6 متر و ضخامتش 7/2 متر بوده که از 90000 قطعه تشکیل شده است. در مقابل بزرگ‌ترین ساعت، ظریف‌ترین ساعت دنیا فقط 98/0 میلی‌متر قطر دارد.
ساعت‌هایی با تکنولوژی‌های جدید
تکنولوژی امروزی، انسان را قادر ساخته ساعت‌های بسیار ظریف و دقیق مکانیکی، تمام الکترونیکی، کامپیوتری و حتی اتمی بسازد.
توالی فصل‌ها و تأثیر آن بر زندگی انسان‌ها، از زمان‌های دور، دانش تقویم را به نیازی اصلی برای انسان در تمدن‌های بزرگ تبدیل کرد. موضوع اصلی تقویم، سنجش و اندازه‌گیری زمان بود و در این میان دانستن مدت روز و داشتن زمان آن بسیار مهم جلوه می‌کرد. حضور خورشید در آسمان و تکرار روز و شب، اندیشه‌ی ساخت نخستین ابزار برای سنجش زمان را در انسان ایجاد کرد و به این ترتیب ساعت‌های آفتابی به‌عنوان اولین ساعت‌ها شناخته شد و با درک بهتر انسان از کارایی کره‌ی آسمانی، پیشرفت بیشتری کرد. براساس نوشته‌های هرودوت، قدمت این ساعت‌ها به 5000 سال قبل بر می‌گردد و او ساخت این ابزار را به سومری‌ها و کلدانی‌ها نسبت می‌دهد، اقوامی که در منطقه‌ی بین‌النهرین می‌زیستند.
بر مبنای مدارک موجود، نخستین کسی که به محاسبات نظری ساعت‌های آفتابی توجه کرد و باعث رواج آن‌ها شد، "آنکسیماندر" اهل ملطیه، در قرن 6 پیش از میلاد بود. در این دوران بود که ساعت‌های آفتابی در نقاط مختلف امپراطوری یونان گسترش یافت. خارج از تمدن یونان، در حدود 340 سال پیش از میلاد، ستاره‌شناسی کلدانی به نام "بروسوس"، نخستین ساعت آفتابی کروی را طراحی کرد. در این ساعت آفتابی جذاب، شاخص درون نیمکره‌ای واقع بود که علاوه بر نشان دادن زمان بر حسب یک، تقسیم‌بندی 12 ساعته‌ی طول روز، بلندای سایه و نیز فصل‌ها را مشخص می‌کرد.
نخستین ساعت‌های آفتابی که شاید حتی پیش از این اقوام نیز بوده است، تنها گذر خورشید را از نصف‌النهار ناظر مشخص می‌کرد که همان ظهر شرعی است. سومری‌ها این ساعت را گسترش دادند و اولین نمونه ساعت‌های آفتابی عمودی را ساختند. در این ساعت‌ها که ساده‌ترین نوع ساعت‌های آفتابی است، یک شاخص عمودی، سایه‌ای بر صفحه‌ای می‌اندازد که تقسیم‌بندی آن نشان‌گر ساعت‌های روز است. ساعت آفتابی وسیله‌ای است که زمان را با استفاده از مکان خورشید در آسمان می‌سنجد. معمول‌ترین نوع ساعت آفتابی از میله‌ای ساخته شده است که روی صفحه‌ای قرار دارد و ساعت‌های شبانه‌روز روی صفحه، نشانه‌گذاری شده‌اند. وقتی مکان خورشید در آسمان عوض می‌شود، مکان سایه‌ی میله هم روی صفحه جابه‌جا می‌شود و ساعت را نشان می‌دهد.
ساعت‌های آفتابی در فرهنگ مردم
در بیشتر شهرهای بزرگ این ساعت‌ها در میدان اصلی نصب می‌شد تا مردم ساعت را بدانند. نمونه‌های بسیاری از اولین ساعت‌های آفتابی تا امروز وجود دارد که با پیشرفت علم و دانش انسان در زمینه‌ی ریاضیات، کامل‌تر و دقیق‌تر شده است و امروزه این ساعت‌ها به‌عنوان نمادی از تمدن هر سرزمین مورد توجه قرار می‌گیرند.
دقت ساعت‌های آفتابی
بیشتر ساعت‌های آفتابی تزئینی، برای عرض جغرافیایی 45 درجه طراحی می‌شوند. اگر بخواهیم چنین ساعت‌هایی را برای عرض‌های جغرافیایی دیگر به‌کار ببریم، باید صفحه‌ی ساعت را کج کنیم تا محور ساعت (راستای میله‌ی ساعت) موازی با محور چرخش زمین قرار بگیرد و راستایش (در نیم کره‌ی شمالی) به سمت قطب شمال باشد. ساعت‌های آفتابی معمولی، زمان ظاهری خورشیدی را نشان می‌دهند. این زمان با زمانی که از ساعت می‌خوانیم، کمی فرق دارد و در طول سال تا حدود 15 دقیقه جابه‌جا می‌شود. این ساعت‌ها تنها 4 روز در طول سال با ساعت‌های مکانیکی مطابقت دارند (16 آوریل، 14 ژوئن، 2 سپتامبر و 25 دسامبر). این پدیده به این خاطر است که راستای محور چرخش زمین به دور خود، به‌طور کامل ثابت نیست و زمین هنگام چرخش به دور خود کمی تاب می‌خورد. ساعت‌های آفتابی دقیق، همیشه جدول یا نموداری در کنار خود دارند که این اختلاف زمان را در ماه‌های مختلف سال تصحیح می‌کند. برخی دیگر از ساعت‌های آفتابی پیچیده نیز با خمیده کردن خط ساعت‌ها روی صفحه‌ی خود و یا با روش‌های دیگر، ساعت درست را نشان می‌دهند.
ساعت‌های آفتابی در فرهنگ مردم: در بیشتر شهرهای بزرگ این ساعت‌ها در میدان اصلی نصب می‌شد تا مردم ساعت را بدانند. نمونه‌های بسیاری از اولین ساعت‌های آفتابی تا پیشرفته‌ترین آن‌ها که مربوط به حال حاضر می‌شود، وجود دارد که با پیشرفت علم و دانش انسان در زمینه‌ی ریاضیات، کامل‌تر و دقیق‌تر شده‌است و امروزه این ساعت‌ها، به‌عنوان نمادی از تمدن هر سرزمین مورد توجه قرار می‌گیرند.
شاخه‌ی آماتوری انجمن نجوم ایران در روز ۳۱ خرداد، هم‌زمان با انقلاب تابستانی، جشنواره‌ی ساعت‌های آفتابی را برگزار می‌کند که از اهداف آن بازیابی و احیای ساعت‌های آفتابی موجود در کشور، در کنار ترویج فرهنگ ساخت و استفاده از آن‌ها است.
ساعت‌های آفتابی افقی، این نوع ساعت‌های آفتابی به خاطر این که استوایی نیستند فاصله بین ساعت‌های مندرج آن ۱۵ درجه نمی‌باشد و این ساعات با فورمول : tanh . sinl = tanx درست می‌شوند که h زاویه ساعتی است، یعنی همان ۱۵ درجه برای یک ساعت. و l عرض جغرافیایی محلتان است. با این که رواج این نوع ساعات آفتابی به‌خصوص در مساجد زیاد می‌باشد ولی نسبت به ساعات استوایی از دقت به نسبت پایین‌تری برخوردارند. حال اگر بخواهید شاخصتان رو به ستاره قطبی، یعنی موازی با قطب سماوی نباشد، باید به جای یک دایره و یا ردیف ساعت، دو دایره یا ردیف ساعت درست کنید تا هم در تابستان کار کند و هم در زمستان (ردیف اول برای تابستان و ردیف دوم برای زمستان است) که شعاع آن را از نسبت‌های مختصاتی محل خودتان باید به‌دست آورید. با این کار یعنی قطبی نکردن شاخص و افقی بودن آن، هیچ‌گاه روی دقیقه‌ها حساب نکنید، مگر آن که تا 001/0 درجه هم محاسبه کنید. البته در قطبی نکردن شاخص طول آن نیز تاثیر‌گذار است. البته اگر بتوانید داده‌های محل خود را بر حسب قدتان را حفظ کنید، همیشه با چند قطعه سنگ می‌توانید در خیابان‌های شهر هم ساعت را بیابید. البته می‌دانیم که ساعات آفتابی باید مورد اصلاح و تصحیح طول جغرافیایی هم قرار گیرند تا ساعت، همان ساعت روی دیوار باشد که این تصحیح برای هر درجه فاصله شهرتان از نصف النهار مبدأ کشورتان، ۴ دقیقه می‌باشد. البته تصحیح یکسان‌سازی زمان هم باید اعمال شود. همین‌طور یک ساعت جلو و عقب کشیدن‌هایی که در تابستان و زمستان برای کمتر مصرف کردن انرژی در بعضی از کشور‌ها اعمال می‌شود، شامل این روند می‌شود.